De Verleiders brengen maatschappelijk activisme en politiek engagement in de theaters: wat heeft dat voor consequenties voor de vormgeving? Michiel Voet (decorontwerp) en Uri Rapaport (lichtontwerp) vertellen over beeld als versterker van een boodschap.
Dit artikel verscheen eerder in Zichtlijnen
Misstanden in de zorg, vastgoed of de bankenwereld: De Verleiders brengen een politieke boodschap in theatrale vorm. Uri Rapaport en Michiel Voet werkten in verschillende Verleiders-voorstellingen samen, waaronder in de laatste productie over privacy, Niks te Verbergen. We spreken elkaar in het atelier van Michiel Voet op de NDSM-werf in Amsterdam, waar hij één van de eerste bewoners van deze creatieve broedplaats was. ‘Het is ontzettend inspirerend om te kunnen werken tussen de kunstenaars en makers uit andere vakgebieden’ vertelt Michiel.
We praten over de vervlechting van verschillende creatieve disciplines. Michiel Voet: ‘De Verleiders maken in principe “gewoon” theater, maar ze wisselen verschillende vormen zoals drama, stand-up comedy en TedX-achtige lezingen razendsnel af. Het ene moment kijk je naar een emotionele dramatische scene, vervolgens stappen ze uit hun rol om als zichzelf met elkaar én het publiek te gaan praten. Dat vraagt van ons als vormgever om die scene- en sfeerwisselingen te faciliteren.’
Maatschappelijke ophef
Het theatergezelschap van De Verleiders toert sinds 2012 door de theaters met programma’s die maatschappelijke misstanden aan de kaak stellen. Sindsdien is het gezelschap gegroeid tot een publiekslieveling, maar de acteurs zorgen ook regelmatig voor ophef. De productie Door de Bank Genomen bracht een serieuze discussie op gang over ons financiële systeem. Dit leidde tot een hoorzitting waar Acteur George van Houts de Tweede Kamer toesprak over geldcreatie door banken. Voor hun laatste voorstelling Niks te Verbergen kwam het gezelschap in opspraak door een optreden bij De Wereld Draait Door waarin de acteurs volgens sommigen niet altijd even feitelijk waren.
Michiel: ‘De Verleiders heeft zich ontwikkeld tot een succesvolle productie waar door alle ophef ook nieuw publiek op af komt. En het wordt gewaardeerd door pers en publiek. Maar de productie wordt altijd als geheel bekeken – ons werk als vormgevers is onderdeel ván. Wel geloof ik dat we absoluut bijdragen aan de magie van het stuk. We gebruiken middelen als uitvergroting, het opbouwen van suspense om die spanning en emotie op te voeren, maar zijn ook spaarzaam en minimalistisch daar waar het moet. Het resultaat is dat het publiek wordt geraakt.’
Iconische beelden
Uri en Michiel zijn beiden multidisciplinaire kunstenaars en dat zie je terug op het toneel. Het publiek kijkt als het ware naar een levend schilderij en dat levert niet alleen mooie plaatjes op, het communiceert ook een metaboodschap. Uri: ‘vaak worden de vormgevers gevraagd om een letterlijke illustratie bij een scene te maken. Als iets zich buiten in een park afspeelt illustreer je dat met een boom op prullenbak. Wat wij doen is veel meer het gevoel wat een scene moet oproepen benadrukken.’ Er wordt veel gebruikt van videoprojecties die snel een iconisch beeld kunnen neerzetten. Michiel: ‘Een wachtkamer in een ziekenhuis houden we clean, leeg en met wit licht. We projecteren enkel een uitvergroot stopcontact met lichtschakelaar op de achterwand. De uitvergroting zorgt voor vervreemding en het resultaat is een kille, onpersoonlijke ruimte. Terwijl het ziekenhuis juist een plek is waar mensen te maken krijgen met emotionele slechtnieuwsgesprekken. Zo’n beeld is snel herkenbaar voor iedereen, het grijpt je naar de keel’.
Het licht en decor versterkt steeds de inhoud, toch kan het decor zelf ook een hoofdrol spelen. In Stem Kwijt, het stuk over onze democratie, was er een scene waarin het stemhokje de enige “speler” op het toneel was. Michiel: ‘Het begon met het wankelen van en gordijnroede waarbij het publiek nog kon denken dat er iets misging. Maar als het hokje langzaam ineenstort wordt het duidelijk dat hier een verwijzing wordt gemaakt naar het verval van de democratie, gevangen in één pakkend beeld.’
Snel schakelen
Michiel en Uri werkten eerder al samen, waaronder voor Het Pauperparadijs. In de afgelopen drie Verleiders-producties waaraan ze beiden meewerkten was hun samenwerking behoorlijk intensief. ‘Het maakproces van deze producties is bijzonder, vertelt Michiel. ‘De scenes worden uitgewerkt tijdens de repetitieperiode van 6 weken en het licht- en decorontwerp loopt daaraan parallel. Dat is een hele korte periode dus vraagt veel flexibiliteit van ons allemaal’. Uri: Soms sneuvelen er ideeën of veranderen ze een plan op het laatste moment. Zelfs tijdens de try-out fase kunnen scenes worden omgegooid of volledig worden verwijderd.’
Michiel: ‘Het mooie is dat het team van De Verleiders uit echte makers bestaat: sommige acteurs hebben ook regie-ervaring, andersom is regisseur Aat Ceelen ook acteur. Dat betekent dat iedereen begrijpt wat de mogelijkheden en onmogelijkheden zijn als het gaat om de interactie tussen vorm en inhoud. Dat betekent dat wij ook kunnen terugkoppelen aan de regisseur om een scene aan te passen. Het uiteindelijke resultaat is een optelsom van elkaars disciplines.
‘Ook is het fijn als de spelers snappen wat wij als vormgevers doen’, vertelt Uri. ‘Het is prettig als acteurs zich bewust zijn van de functie van de vormgeving en daar in hun spel rekening mee houden. Pierre Bokma is daar meesterlijk in en dat is voor ons echt genieten. Tijdens de slotscène van Niks te Verbergen houdt hij een monoloog waarbij er langzaam maar zeker draaiende spiegels om hem heen verschijnen die hem in de gaten houden. Samen met zijn ingetogen spel dat een enorme paniek overbrengt, geeft dit een dreigende sfeer.’ Michiel: ‘En dat is wat we steeds weer doen. We raken het publiek door een sterk beeld neer te zetten waar iedereen direct wat bij voélt. Dat zorg dat mensen de zaal uitlopen met verontwaardiging, woede of verbijstering, en de behoefte hebben om in actie te komen.’ Is dat eigenlijk niet een soort manipulatie? ‘Eigenlijk wel’, lacht Michiel.
Cross-over
Alhoewel de Verleiders verschillende speelvormen afwisselen en een activistische agenda hebben, blijft het in de basis theater. Uri: ‘Voor mijn creatieve en technische keuzes maakt het niet uit of een stuk geëngageerd is of niet. Wel zien we dat De Verleiders nieuw publiek te zaal in trekt en de mensen ook letterlijk betrekt bij het stuk. Het publiek wordt bijvoorbeeld expliciet aangesproken in een discussie waarbij we het zaallicht aan doen. Ook worden nieuwe media gebruikt, in het geval van Niks te Verbergen, dat over privacy en de macht van de Googles op deze wereld gaat, heeft dat ook relevantie. Aan het begin van de voorstellingen kunnen bezoekers het programmaboekje downloaden met een geprojecteerde QR-code en de bezoekers wordt specifiek gevraagd om hun telefoon áán te laten’.
Voldoening voor iedereen
Voor Uri en Michiel geeft De Verleiders hen vooral grote creatieve voldoening. ‘Hoewel het stuk een groot succes is maak ik niks voor het applaus’, vertelt Uri. ‘Ik moet er vooral zélf blij van worden.’ Daarnaast kijken de makers ook altijd naar de praktische uitvoerbaarheid van hun creaties. Michiel: ‘Wij kunnen het wel bedenken aan de tekentafel maar de technici op de vloer moeten ermee werken. Daarom nemen we ook altijd de speellijsten zorgvuldig door zodat we weten naar welke zalen onze ontwerpen toe moeten. Het is belangrijk dat we iets kopieerbaars maken, dat ook voor de techniek op elke plek is toe te passen. Als iedereen allang aan de borrel is moeten zij nog afbouwen. Niet alleen wij, maar heel het team moet blij trots worden op wat we samen hebben gemaakt.’
De Verleiders
Theatergroep bestaande uit George van Houts, Tom de Ket, Victor Löw, Leopold Witte en Peter Drost, Regie: Aat Ceele.
Het gezelschap maakte eerder al De verleiders: Casanova’s van de vastgoedfraude, Door de Bank Genomen, Stem Kwijt en Slikken of Stikken. Hun laatste programma
Niks te Verbergen toert op dit moment door de theaters.
Michiel Voet
Michiel Voet is beeldend kunstenaar en theatervormgever en werkte voor verschillende toneelgezelschappen waaronder Orkater en Het Nationale Toneel. Ook maakt hij beeldende kunst in de publieke ruimte – en in zijn werk komen verschillende kunstzinnige disciplines zoals licht, geluid, video en fotografie samen.
Uri Rapaport
Uri (geboortedatum) werkte sinds 1987 als lichtontwerper aan talloze toneelvoorstellingen, musicals en opera’s. Ook buiten de theaters maakt hij het lichtontwerp op evenementen en op onverwachte plaatsen bij evenementen, in kantoren, voor films, architectuur. Verder doceert hij lichtontwerp op verschillende kunstacademies.
